DE LIEFDE EN DE GOUDEN LEEUWEN IN EEN FRISSE WIND Schepen in een frisse wind is wat we zien op dit grote schilderij uit 1670 van Willem van de Velde de Jonge. Maar waar kijken we eigenlijk naar? Wat heeft Van de Velde eigenlijk afgebeeld? Hem en zijn werk kennende is dit geen willekeurig moment in de geschiedenis van de twee prominente schepen. Hoe heten ze eigenlijk? En wat zijn de andere schepen in beeld? En vooral, wat wordt hier eigenlijk voorgesteld ? Dit zijn de vragen die opkomen bij de eerste aanblik van dit indrukwekkende meesterwerk. Laten we proberen te analyseren wat er aan de hand is.   HET WEER De toeschouwer krijgt het idee dat op het doek stormachtig weer wordt afbeeldt. Dat is maar ten dele waar. Alle schepen hebben hun topzeilen nog gehesen.. Dat is nog geen storm, maar het lijkt erop dat er snel een dramatische verandering in het weer zal komen. Een bui nadert van links en de wind wakkert aan, zoals te zien is aan het schip helemaal rechts in de verte, dat haastig de zeilen van zijn topzeil laat vieren. Het grote schip rechts, met de achtersteven gewend naar de kijker, laat zijn voorzeil al zakken.  Met andere woorden, de kunstenaar heeft zijn schepen afgebeeld in weer dat snel verslechtert en op het punt staat nog veel erger te worden als de bui losbarst. Dit geeft de afbeelding het dynamische karakter van een ramp die staat te gebeuren. Een ramp, zoals we zullen zien, die het centrale schip al snel in het echt zou overvallen.   DE ZEILEN Zeelui lopen rond op het dek van het grote schip op de voorgrond. Mannen rennen heen en weer en sommigen hebben zo’n haast dat ze niet eens de tijd nemen om de treden en ladders te gebruiken om van het ene dek naar het andere te komen, maar klauteren over de relingen. Veel van de figuren gebaren wild. Wat gebeurt er allemaal? Verschillende zeilen van het schip staan bol en het hoofdtopzeil is strak gespannen in de aantrekkende wind, net als het driehoekige zeil op de bezaansmast. Het schip heeft de ra’s naar bakboord gericht. Als de zeilen zo staan, draait de boeg nog verder in de wind, maar dat wordt op dit moment verhinderd door wat er met de voormast gebeurt. De wind heeft de voorkant van het voorste topzeil gegrepen en teruggeslagen tegen de masttop, waarvan de contouren prachtig zijn vastgelegd. De fok eronder is nog aan het ontrollen. Het is te zien dat de zeilen worden gezet, niet binnengehaald, omdat niemand naar de ra’s is gestuurd, waar anders de mannen die het gevaarlijke werk van het oprollen van het zeil zouden doen. Het lijkt er dus op dat dit een moment van vertrek is.   HET ANKER Dat wordt bevestigd door wat er in de boeg gebeurt. Bemanningsleden zijn druk bezig een half opgehesen anker tegen de zijkant van de romp op te bergen. Het is blijkbaar net van de zeebodem gehaald. Dat is ook gevaarlijk in een woelige zee, dus zodra de ankerring boven het water komt wordt het vastgegrepen met een haak. Als het anker, dat honderden kilo’s weegt, door de deining tegen de zijkant van het schip zou slaan, zou dat veel schade veroorzaken. Daarom is er in allerijl een lijn aan de onderkant bevestigd om het tegen de voorste kettingen te trekken, waaraan al een tweede anker stevig is vastgemaakt. Iets verder naar achteren ligt de rode ankerboei, die altijd aan een gegoten anker werd bevestigd zodat het snel kon worden teruggevonden als de ankerkabel in geval van nood werd doorgesneden. Die boei hing meestal in de voorste verstaging, maar hier wordt hij door een geschutspoort binnengehaald.   DE ANDERE SCHEPEN Het grote schip rechts heeft nog bijna al zijn zeilen gehesen, maar dat verandert snel, zoals te zien is aan het voorste topzeil, dat wordt gestreken. Bemanningsleden klauteren langs de verstaging omhoog om het in te halen. Voor de boeg ligt een ander schip met de zeilen naar achteren en de kop naar de wind. Het lijkt af te wachten wat er gaat gebeuren. Dat schip heeft geen bramzeilen (het derde zeil vanaf het dek), wat ongebruikelijk was voor een oorlogsschip in die tijd. Het schip uiterst rechts is het laatste dat de effecten voelt van de weersverandering die van links komt, maar de bezaansmast op de hoofdmast laat zien dat dit snel zal gebeuren. De schepen van het eskader in de verte lijken ook problemen te hebben met de aanwakkerende wind en draaien allen met hun kop in de wind. De galjoot links is in de wind gedraaid en wacht met wapperende zeilen om te zien hoe de situatie zich ontwikkelt. Twee bemanningsleden zetten de jol vast, die langszij is gebracht, terwijl een derde het schip bestuurt. Galjoten voeren vaak mee met de vloot, brachten mensen en berichten over tussen schepen, bevoorraadden ze en onderhielden contact met de wal. Deze kan net de laatste bemanningsleden op het grote schip hebben afgeleverd, of misschien zelfs een commandant die op het laatste moment is aangesteld.

VLAGGEN Vlaggen zijn prominent aanwezig in afbeeldingen van zeventiende-eeuwse schepen en deze afbeelding vormt daarop geen uitzondering. Er kan veel worden afgeleid uit de grootte, kleuren en posities van de vlaggen op een oorlogsschip, maar helaas werd hun betekenis van campagne tot campagne vastgelegd om te voorkomen dat de vijand de bedoelingen van een commandant kon raden. En dat betekent dat ook wij in het duister tasten. Een algemene regel was echter dat vlagofficieren een wimpel mochten voeren, een taps toelopende vlag met een zwaluwstaart, waarvan de positie de functie van de officier binnen de vloot bepaalde. De admiraal voerde zijn wimpel aan de hoofdmast, de vice-admiraal vanaf de voormast en de schout-bij-nacht vanaf de bezaan. Er is duidelijk een hogere officier aan boord van dit schip en er is nog een wimpel zichtbaar op een van de schepen in de verte. Van de Velde’s schilderij toont duidelijk twee delen van een grotere vloot die samenkomt.  Zodra de hele vloot bijeen was, werden de vlaggen en wimpels in overleg tussen de hogere officieren aangepast.   IDENTIFICATIE Het grote schip op de voorgrond is niet gemakkelijk te identificeren, omdat de spiegel met de herkenningstekens op de achtersteven van de kijker is afgewend. Aan de hand van het aantal kanonnen en houtsnijwerk kunnen echter verschillende schepen worden geïdentificeerd, zoals het admiraalsschip De Liefde.  Het werd gebouwd in opdracht van de Amsterdamse Admiraliteit rond 1660 en bewapend met maximaal 70 kanonnen.  Het had een bemanning van 270 koppen en diende in 1663 als vlaggenschip van Michiel de Ruyter. In 1665 voer het onder de vlag van Cornelis Tromp en op 11 juni 1666 ging het verloren toen kapitein Pieter Salomonszoon het commando voerde. Het andere grote schip op het schilderij toont zijn achtersteven en het wapenschild is duidelijk herkenbaar als twee leeuwen met hun rug naar elkaar toe gewend. we identificeren het schip als de Gouden Leeuwen met 50 kanonnen, die in 1665 werd gebouwd op de werf van de Verenigde Oost-Indische Compagnie.   DATERING Aan de ene kant hebben we dus een schip dat op 11 juni 1666 verging en aan de andere kant een schip dat zich in 1666 bij de vloot voegde. De combinatie van de twee stelt het moment vast dat op dit schilderij wordt afgebeeld. Er is nauwelijks een andere conclusie mogelijk dan dat het gaat om het moment waarop een deel van de verzamelde Nederlandse vloot uitvaart naar de vijand in een strijd die de geschiedenis zou ingaan als een glorieuze overwinning voor de Republiek: de Vierdaagse Zeeslag van 11-14 juni 1666. Het liep niet goed af met de Liefde. Op de allereerste dag van de slag kwam het in aanvaring met de Hollandia van Tromp, waarna het ten prooi viel aan een vuurschip van de Engelse vice-admiraal, Sir William Berkeley, die tijdens de actie omkwam. De meeste bemanningsleden werden op tijd opgepikt door de Gouda, waaronder kapitein Pieter Salomonszoon, maar hij stierf kort daarna.   CONCLUSIE Helaas liep het rampzalig af met de De Liefde afliep. Het is verleidelijk om de donkere wolken die zich boven het schip samenpakken te interpreteren als een bijna symbolische verwijzing naar naderend onheil. Bovendien is Van de Velde er op briljante wijze in geslaagd om het onderwerp van een eskader schepen dat uitvaart aan de vooravond van een grote zeeslag zo’n emotionele lading te geven dat de kijker bij voorbaat aanvoelt dat er iets dramatisch staat te gebeuren. De levendige scène, het stampen en rollen van de schepen met hun grote bemanning aan dek, de opgezweepte golven en de snelle omslag in het weer worden zo virtuoos weergegeven dat het schilderij veel meer is dan een scène van een vertrekkende vloot.   Met dank aan Frank Fox, Jim Bender en Herbert Tomesen Bronnen

•  John Harland, Seamanship in the age of sail, Naval Institute Press 1984.
• Vreugdenhill, List of the fleet of the United Netherlands, Publications of the Navy Records Society, Vol. 85.
• Michael S. Robinson, The paintings of the Willem van de Veldes, Greenwich 1990.